روح

واقعیت مرموز و پر اسرار «روح»
در این آیه شریفه، قرآن روى سخن را به پیامبر نموده و مى‏فرماید:
وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ‏
هان اى پیامبر! از تو درباره روح مى‏پرسند:
قُلِ الرُّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبّى‏
بگو: روح، از فرمان پروردگار من است.
در مورد «روح» و تفسیر آیه شریفه دیدگاه‏ها متفاوت است:
1 - به باور گروهى از جمله «ابن عباس» و «ابن مسعود»، منظور این است که، آنان از روح، که در پیکر انسان است پرسیدند، و پیامبر در پاسخ آنان به انتظار وحى نشست. این پرسشگران به باور «جبایى» و گروهى دیگر، از یهود بودند.
پیامبر بدان جهت در پاسخ آنان سکوت را برگزید و چیزى نفرمود، که در انتظار وحى بود. افزون بر آن سکوت را به صلاح آنان مى‏دید، چرا که مى‏دانست که آنان در اندیشه حق‏جویى و حق‏پویى نبوده، بلکه این پرسش را با هدف بهانه‏جویى و حق‏ستیزى طرح کردند، از این رو اگر آن حضرت پاسخى هم مى‏داد بر عناد و کینه آنان افزون مى‏شد.
برخى در این مورد آورده‏اند که یهودیان به کفرگرایان قریش گفتند: از محمد صلى الله علیه وآله در مورد «روح» بپرسید؛ که اگر به شما پاسخ داد پیامبر خدا نیست امّا اگر پاسخ نداد و به انتظار وحى نشست، پیامبر خداست، چراکه ما این نکته را از کتاب‏هاى خود دریافت داشته‏ایم؛ از این رو خدا به پیام‏آورش فرمان داد که به پرسش آنان پاسخ ندهد و گشودن این معمّا را به خرد و اندیشه خودشان واگذارد.
2 - امّا به باور برخى آنان از پیامبر پرسیدند: اى محمد صلى الله علیه وآله! روح، پدیده است و پدیدار شده، یا قدیم و دیرین است؟
و آفریدگار هستى به پیامبرش پیام داد که: اى پیامبر! بگو: «روح»، آفریده پروردگار من است؛ که با این بیان پیامبر پرسش آنان را پاسخ گفت.

منظور از «روحِ» مورد پرسش‏
اینک جاى این پرسش است که منظور از این «روح» که پیامبر فرمود: «آفریده پروردگار من است» چیست؟
در این مورد سه نظر آمده است:
الف - از دیدگاه گروهى از جمله «ابن عباس»، منظور «روح» و «روان» انسان است.
ب - امّا از دیدگاه «حسن» و «قتاده» منظور جبرئیل یا فرشته دیگرى است که از شگفت‏انگیزترین آفریده‏هاى خدا و داراى هفتاد هزار چهره، و در هر چهره داراى هفتاد هزار زبان و با همه زبان‏هایش، هماره ستایشگر آفریدگار خویش است.
این موضوع در روایتى از امیر مؤمنان علیه السلام نیز رسیده است.
ج - و پاره‏اى برآنند که ممکن است منظور «مسیح» باشد، چراکه آن حضرت را نیز «روح» نامیده‏اند.
3 - و از دیدگاه گروهى منظور از «روح»، قرآن است؛ و شرک‏گرایان از پیامبر مى‏پرسیدند که قرآن چگونه به وسیله فرشته وحى به او تلاوت و الهام مى‏گردد؟ و یا چگونه نظم و ترتیب و قالب و محتواى قرآن، با گفتار و اشعار آنان این قدر متفاوت، و چگونه سند رسالت و معجزه جاودانه اوست؟
خدا در آیه دیگرى از قرآن شریف، از این کتاب به روح تعبیر نموده و مى‏فرماید:
«و کذلک اوحینا الیک روحاً من امرنا»(75)
و همین گونه، روحى از امر خودمان به سوى تو وحى کردیم....
با این بیان در آیه مورد بحث به پیامبر فرمان مى‏رسد که در پاسخ پرسش آنان - که از «روح» مى‏پرسند - پاسخ دهد که: هان اى مردم! این قرآن از سوى پروردگار من است و او آن را بر من فرو فرستاده تا سند رسالت من باشد؛ آرى این قرآن سخن انسان نیست، و کسى نمى‏تواند همانند آن را بیاورد.
و بدین‏سان این پاسخ در برابر پرسش آنان است؛ و دیدگاه نخست نیز بیانگر این واقعیت است که روح حقیقتى است که خدا بر آن آگاه است و جز ذات پاک او کسى از این راز آگاه نیست.

حقیقت روح و دیدگاه‏ها
در مورد ماهیت پراسرار و پیچیده روح و ویژگى‏هاى پر راز و رمز آن، دیدگاه‏ها یکسان نیست:
به باور بیشتر دانشمندان کلام از جمله سید مرتضى، روح جسمى رقیق و ظریف و بسان هواست که در ساختمان بدن انسان و دیگر موجودات زنده وارد مى‏گردد.
«على بن عیسى» مى‏گوید: «روح»، جسمى هوایى است همانند حیوان که در کران تا کران آن حیات و زندگى در جریان است.
با این بیان هر حیوانى داراى روح و جسم است، امّا در پاره‏اى روح چیره است و در پاره‏اى دیگر جسم.
گروهى از دانشمندان نیز «روح» را «عرضى» شناخته‏اند و در تعریف آن تعبیرهاى گوناگونى دارند، براى نمونه:
مرحوم «مفید» در این مورد مى‏گوید: «روح» حیات و حقیقتى است که به هر کجا وارد شد، فرودگاه و جایگاه خود را در خور دانش و بینش، و شایسته اختیار و اقتدار مى‏سازد.
این دیدگاه را دانشمندان دیگرى، از جمله گروهى از «معتزله» پذیرفته‏اند.
«السوارى» مى‏گوید: روح، واقعیتى مرموز و ناشناخته در قلب و دل انسان است.
«نظام» و «ابن اخشید» مى‏گویند: روح، حقیقت انسان است و زندگى انسان و تکالیف او در گرو آن و بر عهده آن است.
پاره‏اى از دانشمندان آورده‏اند که خدا روح را از شش حقیقت پدید آورده است که عبارتند از:
1 - نور و روشنایى،
2 - عطرآگینى و خوشبویى،
3 - بقا و ماندگارى،
4 - دانش و بینش،
5 - برترى و تعالى‏جویى،
6 - حیات و زندگى.
بر این اساس است که تا آنگاه که روح در پیکر انسان است، بدن روشن و نورانى است؛ هم پدیده‏ها را مى‏بیند و هم نداها و دعوت‏ها را مى‏شنود، و هم خوشبوست؛ امّا هنگامى که روح بدن را ترک مى‏کند، هم پیکر انسان بدبو مى‏گردد و هم رو به فرسودگى و متلاشى شدن مى‏گذارد، و همه نشانه‏هاى حیات و بقا و زندگى را از دست مى‏دهد.
«روح»، حقیقتى است ظریف و لطیف و از عالم بالا، چراکه خدا در مورد شهیدان راه حق با اینکه پیکرشان در خاک است مى‏فرماید:
و لا تحسبنّ الذین قتلوا فی سبیل اللّه امواتاً بل احیاء عند ربّهم یرزقون(76)
و هرگز کسانى را که در راه خدا کشته شده‏اند، مرده مپندار، بلکه زنده‏اند که نزد پروردگارشان روزى داده مى‏شوند.
در ادامه آیه شریفه مى‏فرماید:
وَ ما اُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلاَّ قَلیلاً.
و از دانش جز اندکى به شما ارزانى نشده است.
به باور پاره‏اى روى سخن در این فراز به پیامبر و همه انسان‏هاست، و روشنگرى مى‏کند که بهره شما از دانش و بینش، ناچیز است؛ چراکه هماره مجهولات انسان در برابر دانایى و آگاهى‏اش بسیار است، امّا دانش آفریدگار هستى بى‏کران و وصف‏ناپذیر است و چیزى بر او پوشیده نمى‏ماند.
به باور پاره‏اى دیگر، در اینجا روى سخن با همان یهودیانى است که در باره «روح» پرسش کردند.
به همین جهت آورده‏اند که آنان گفتند: اى پیامبر! چگونه با اینکه تورات نزد ماست، دانش و شناخت ما اندک و ناچیز است؟
پیامبر، پاسخ داد: تورات و دیگر کتابها و نوشته‏ها، در برابر علم بى‏کران آفریدگار هستى ناچیز است.

در پنجمین آیه مورد بحث باز هم قرآن روى سخن را به پیامبر گرامى صلى الله علیه وآله نموده و مى‏فرماید:
وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذى‏ اَوْحَیْنا اِلَیْکَ‏
هان اى پیامبر! اگر بخواهیم همین قرآن پرشکوه را که به سوى تو وحى نموده‏ایم، برمى‏گیریم و از نزدت مى‏بریم. بدین‏سان آفریدگار هستى روشنگرى مى‏کند که او مى‏تواند آنچه را به پیامبرش ارزانى داشته است بازپس گیرد، امّا او رحمت و کرامت خود را به آن حضرت ارزانى داشته و آنچه مورد نیازش بوده، به او داده، و آنچه مورد نیازش نیست، از او دریغ داشته است، گرچه پاره‏اى جز این پندارند.
بنابراین اى پیامبر! به آن چه خدا برایت پسندیده است خشنود باش و با تلاش و اقتدار، به رساندن پیام او همت گمار.
ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِه‏ عَلَیْنا وَکیلاً.
اگر ما قرآن را از تو بازگیریم، آنگاه خواهى دید که کسى را نخواهى یافت که در برابر ما از تو دفاع کند و قرآن را به تو بازگرداند.
از دیدگاه گروهى، منظور این است که: اگر ما بخواهیم این قرآن را از قلب تو و جامعه‏ات برگیریم و اثرى از آن برجاى نگذاریم، کسى نخواهى یافت که آن را حفظ کند و به یادت آورد.
این دیدگاه از «ابو مسلم»، «حسن» و «اصم» روایت شده‏است، و اینان برآنند که از آیه شریفه چنین دریافت مى‏گردد که پرسش از «روح» در آیه پیش نیز، همان پرسش از قرآن است.
اِلاَّ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ‏
امّا خدا در پرتو رحمت بى‏کران خود دانش گوناگونى به تو ارزانى داشت، و قرآن را بر گستره قلب تو نوشت و مردم با ایمان را به حفظ آن توفیق بخشید، و چیزهایى که مورد نیازت نبود به تو نیاموخت.
اِنَّ فَضْلَهُ کانَ عَلَیْکَ کَبیراً.
راستى که فزون بخشى و کرامت پروردگارت بر تو بزرگ و گران است، چراکه او تو را به رسالت برگزید و قرآن را به سوى تو وحى کرد، بنابراین او را سپاس گوى و از سپاسگزارى‏اش غفلت مکن.
«ابن عباس» مى‏گوید: منظور آیه این است که خدا تو را سالار و سرور فرزندان آدم قرار داد و به عنوان آخرین سفیر و پیامبر خویش برگزید و به تو جایگاهى بلند و مقامى ستوده و والا ارزانى داشت.

هماورد طلبى قرآن‏
اینک در مورد اعجاز قرآن مى‏فرماید:
قُلْ لَئِنْ اجْتَمَعَتِ الْاِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى‏ اَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْانِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ‏
هان اى پیامبر! به شرک‏گرایان بگو: اگر همه آدمیان و پریان گرد آیند و یکدیگر را یارى کنند و نیرو و توان خود را روى هم گذارند تا کتابى - از نظر زیبایى قالب و محتوا، نظم و آهنگ دلربا، جاذبه و هماهنگى شگفت‏انگیز، و بدون ناهماهنگى و تناقض و نداشتن واژه‏هاى سبک و بى‏محتوا - بسان این قرآن پرشکوه را بیاورند، هرگز نخواهند توانست و همگى در این پیکار شکست خواهند خورد.
وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لَبَعْضٍ ظَهیراً.
به باور «ابن عباس» منظور این است که، اگرچه همان گونه که شعرپردازان در سرودن بندى از شعر، دیگرى را یارى مى‏کنند، آنان نیز به یارى یکدیگر برخیزند.
در این مورد آورده‏اند که یکى از مغزهاى متفکّر شرک و بیداد در عصر رسالت، «نضر بن حارث» بود. او به دروغ به لاف و گزاف پرداخت که مى‏تواند کتابى بسان کتاب محمد صلى الله علیه وآله بیاورد، و درست آن‏گاه بود که قرآن با فرود این دعوت جهانى، همه را به هماورد فراخواند و بدین وسیله او را رسوا ساخت.
«ابو مسلم» مى‏گوید: این آیه نیز نشانگر آن است که پرسش شرک‏گرایان و یا یهود از «روح»، در حقیقت پرسش از قرآن و در مورد چگونگى دریافت آن بوده است، چرا که این آیه نیز ادامه پاسخ پیامبر به آن پرسش است.

جامعیت قرآن‏
در آخرین آیه مورد بحث در اشاره به یکى از ویژگى‏هاى قرآن شریف مى‏فرماید:
وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنّاسِ فى‏ هذَا الْقُرْانِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ‏
و ما در این قرآن براى مردم از هر مثل و از هر نمونه‏اى از مفاهیم بلند و معارف پرمحتوا و گوناگون را به روشنى بیان کردیم؛ و هرآنچه مورد نیاز فرد و جامعه بود، در قالب دلیل‏هاى روشن و روشنگر، مثال‏هاى گویا، پندها و اندرزهاى دلنشین، هشدارهاى تکان‏دهنده و فرمان‏هاى راهگشا، احکام سازنده و مقررات زندگى، و هرآنچه براى دین و دنیاى آنان مورد نیاز است، همه را آوردیم تا آنان بیندیشند و درس گیرند و پند پذیرند.
فَابى‏ اَکْثَرُ النّاسِ اِلاَّ کُفُوراً.
امّا با این وصف بیشتر مردم راه حق‏ستیزى و انکار را در پیش گرفتند، و از این نسخه شفابخش بهره نبردند.
واژه «مثل» گاهى به مفهوم خود یک چیز، گاه به مفهوم وصف آن و گاهى هم به مفهوم مشابه آن آمده است.

چند روایت درباره شأن نزول آیه: (یسئلونک عن الروح...) و بیان مراد از روح

و در الدر المنثور است (که احمد و ترمذى که ترمذى حدیث را صحیح دانسته ) و نسائى و ابن منذر و ابن حبان و ابوالشیخ در کتاب عظمت و حاکم (که وى نیز روایت را صحیح دانسته ) و ابن مردویه و ابو نعیم و بیهقى هر دو در کتاب دلائل خود، همگى نامبردگان در ذیل آیه: (یسئلونک عن الروح ) از ابن عباس روایت کرده اند که گفت قریش به یهودیان مراجعه کردند که از امور دینى چیزى به ما یاد دهید تا از این مرد بپرسیم (شاید از جواب به ما عاجز مانده زبانش از ما کوتاه گردد) یهودیان گفتند: از او از روح بپرسید، ایشان از آنجناب پرسیدند که روح چیست ؟ این آیه نازل شد: (یسئلونک عن الروح قل الروح من امر ربّى و ما اوتیتم من العلم الا قلیلا).

وقتى این آیه را در پاسخ شنیدند گفتند: اتفاقا ما علم بسیارى داریم ما تورات داریم، و هر که تورات داشته باشد چیز بسیارى دارد، در پاسخ این سخنشان این آیه نازل شد: (قل لو کان البحر مدادا لکلمات ربّى لنفد البحر قبل ان تنفد کلمات ربّى و لو جئنا بمثله مددا).

مؤلف: به طریق دیگرى از عبداللّه بن مسعود و از عبد الرحمان بن عبد اللّه بن ام الحکم روایت شده که اصلا سؤال نامبرده را خود یهود و در مدینه از آن جناب کرده اند، و آیه هم در جواب آن در مدینه نازل شده و لیکن مکى بودن سوره و همچنین وحدت سیاق آیات آن با این روایت سازگار نیست.

و در همان کتاب است که ابن جریر و ابن منذر و ابن ابى حاتم و ابن انبارى (در کتاب اضداد) و بیهقى (در کتاب اسماء و صفات ) از على بن ابیطالب (علیه السلام) روایت کرده اند که در ذیل آیه: (و یسئلونک عن الروح ) فرموده: روح یکى از فرشتگان است که هفتاد هزار روى دارد و هر رویش هفتاد هزار زبان دارد و هر زبانش با هفتاد هزار لغت حرف مى زند و خدا را تسبیح مى کند، و خداى تعالى از هر تسبیح او فرشته اى خلق مى کند که تا روز قیامت با فرشتگان پرواز مى نماید.

مؤلف: از جنس ملک بودن روح با ظاهر عده اى از آیات قرآنى نمى سازد، چه ظاهر بسیارى از آیات این است که روح خود یک نحوه مخلوقى است که فرشته آن را نازل مى کند مانند آیه: (ینزل الملائکة بالروح من امره )، و آیاتى دیگر، و همچنین با روایات هم نمى سازد، و ما در تفسیر جمله (ینزل الملائکة بالروح من امره ) در سوره نحل حدیثى از على (علیه السلام) نقل کردیم که ملک بودن روح را انکار مى کرد، و به همین آیه استدلال فرمود: بنابراین عبرت در مساءله روح به روایاتى است که اینک از نظر شما مى گذرد.

در کافى به سند خود از ابى بصیر روایت کرده که گفت: من از امام صادق (علیه السلام) از آیه: (یسلونک عن الروح قل الروح من امر ربّى ) سؤال نمودم، فرمود: روح مخلوقى است بزرگتر از جبرئیل و میکائیل که همواره همراه رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم) بود، و همان روح همراه امامان نیز هست، و از عالم ملکوت است.

مؤلف: در این معنا روایات دیگرى نیز هست و این روایت با مدلول آیات به شرح و توضیحى که دادیم موافقت دارد.

و در تفسیر عیاشى از زراره و حمران از ابى جعفر و ابى عبداللّه (علیه السلام) روایت کرده که از آن دو بزرگوار معناى آیه: (یسلونک عن الروح ) را پرسیدند در جواب فرمودند خداى تبارک و تعالى احد و صمد است و صمد عبارت است از هر چیز بدون جوف، پس روح خلقى است از خلائق او که داراى چشم و نیرو و تاءیید است، و خداوند آن را در دلهاى پیغمبران و مؤمنین قرار مى دهد.

مؤلف: اگر در صدر این روایت متعرض معناى صمد شدند براى این بوده که خواسته اند از توهمى که ممکن است از تعبیر (و نفخت فیه من روحى - از روح خود در او دمیدم ) به ذهن در آید جلوگیرى کرده باشند، چون آدمى از تعبیر نامبرده در این توهم مى شود که خداوند نیز مانند ما داراى جوفى و بدنى و روحى دمیده در بدن است.

و در همان کتاب از ابى بصیر از یکى از آن دو بزرگوار روایت کرده که در پاسخ ابى بصیر از آیه: (ویسلونک عن الروح قل الروح من امر ربّى ) فرموده: همان است که در همه جنبندگان هست، ابا بصیر مى گوید پرسیدم: آن چیست ؟ فرمود از عالم ملکوت و از قدرت است.

مؤلف: این روایات مؤید آن بیانى است که ما براى آیه نموده گفتیم: آن روحى که از حقیقتش پرسش شده حقیقتى وسیع و داراى مراتبى مختلف است و نیز از ظاهر روایت آخرى بر مى آید که روح حیوانى نیز مجرد و از ملکوت است.

و در الدر المنثور است که ابن جریر و ابن اسحاق و ابن منذر و ابن ابى حاتم از ابن عباس روایت کرده اند که گفت روزى عتبه و شیبه دو پسر ربیعه و ابو سفیان پسر حرب و مردى از قبیله بنى عبد الدار و ابا البخترى برادر بنى اسد و اسود بن مطلب و ربیعه بن اسود و ولید بن مغیره و ابو جهل بن هشام و عبداللّه بن ابى امیه و امیه بن خلف و عاص بن وائل و نبیه و منبه سهمى دو پسر حجاج بعد از غروب آفتاب پشت خانه کعبه اجتماع نموده به اصطلاح شورائى تشکیل دادند و در باره رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم)به بحث پرداخته سرانجام چنین راءى دادند که شخصى را نزد آن جناب بفرستند و او را دعوت نموده با وى گفتگو و مخاصمه کنند، و عذرى برایش باقى نگذارند.

و همین کار را کردند، شخصى را نزد آن جناب فرستادند که اشراف قوم تو براى گفتگوى با تو یکجا جمع شده منتظر شمایند، رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم) به گمان اینکه دشمنان در رفتار خصمانه خود تجدید نظر کرده اند و مى خواهند به اسلام بگروند به شتاب نزد ایشان آمد، چون به ارشاد آنان بسیار حریص و علاقمند بود و از دشمنى و گمراهى ایشان بسیار ناراحت و نگران بود.

حضار جلسه گفتند: اى محمد ما تو را خواستیم تا عذرى و بهانه اى براى تو باقى نگذاریم، و ما به خدا قسم هیچ مرد عربى را سراغ نداریم که با قوم خود رفتارى چون رفتار تو کرده باشد، آرى تو پدران قوم خود را بد گوئى کردى، و دین ایشان را نکوهیده و آراى آنها را سفیهانه خواندى و خدایان را بد گفتى، پیوند اجتماع را گسستى، و خلاصه هیچ کار زشتى نماند مگر آنکه با ما کردى،

حال ما آخرین حرف خود را به تو مى گوئیم تا عذرى برایت باقى نماند، و آن این است که اگر منظورت از این کارها پول است بگو تا از اموال خود آنقدر برایت جمع کنیم که تو از همه ما توانگرتر باشى، و اگر منظورت ریاست و آقائى است بگو تا تو را به آقائى و ریاست خود برگزینیم، و اگر منظورت سلطنت است بگو تا تو را سلطان خود کنیم، و اگر همزاد جنى خود را مى بینى و او است که بر عقل و فکر تو چیره گشته به این روزت افکنده بگو تا چون ریگ پول خرج کنیم و با دست اطباء معالجه ات نمائیم و خلاصه در باره تو از هیچ فداکارى مضایقه نداریم.

رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم) فرمود: هیچ یک از اینها که گفتید در من نیست، من آنچه را که آورده ام و شما را بدان دعوت مى کنم به طمع مال شما و خراج گرفتن از شما و سلطنت بر شما نیست، بلکه خداى تعالى مرا به سوى شمامبعوث نموده و کتابى بر من نازل کرده، و مرا دستور داده تا شما را بشارت داده انذار کنم، و من هم رسالت پروردگار خود را به شما ابلاغ نمودم و خیر خواهیتان کردم، اگر از من پذیرفتید و دین مرا قبول کردید بهره خود را در دنیا و آخرت گرفته اید، و اگر آنرا رد کرده و از پذیرفتنش ‍ سر باز زدید صبر مى کنم و دشوارى امر خداى را تحمل مى نمایم تا خدا میان من و شما حکم کند.

گفتند: اى محمد، حال که سخنان ما را نمى پذیرى و مى خواهى که ما دعوت تو را بپذیریم پس به پیشنهاد دیگر ما توجه کن، و آن این است که تو مى دانى که در دنیا مردمى فقیرتر از ما و سرزمینى بى در آمدتر از سرزمین ما و زندگانى اى دشوارتر از زندگى ما نیست، بیا و از پروردگارى که مى گویى مبعوثت نموده درخواست کن گشایشى به زندگى ما بدهد، و این کوهها راکه چون دیوار ما را محاصره نموده از اطراف ما دور ساخته سرزمین ما را وسعت دهد، و چون سرزمین شام و عراق از چشمه سارها و رودخانه ها مشروب سازد، پدران گذشته ما را دوباره زنده کند، و در آنان قصى بن کلاب را هم که مردى بزرگوار و راستگو بود مبعوث نماید تا از او در باره دعوت تو گواهى خواسته حق و یا باطل بودن آن رابپرسیم، اگر این کار را بکنى، و ایشان تو را تصدیق کنند ما نیز تصدیق مى کنیم، و آن وقت به مقام و منزلت در نزد خدا پى مى بریم، و مى فهمیم که او تو را فرستاده.

رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم) فرمود: من به چنین چیزهائى مبعوث نشده ام، تنها به آن دینى که مى دانید مبعوث گشته ام، و من آن را به شما ابلاغ نمودم، اگر پذیرفتید همان بهره شما در دنیا و آخرت است، و اگر رد نمودید در برابر امر خدا صبر مى کنم تا میان من و شما حکم کند.

گفتند: حال که این را هم قبول نمى کنى اقلا منفعت خودت را در نظر بگیر و از پروردگارت درخواست کن فرشته اى به سوى ما بفرستد و تو را تصدیق کند و شر ما را از تو کوتاه کند، و تو از او بخواهى که برایت باغى و گنجهائى و کاخهائى از طلا و نقره فراهم نماید، و تو را از آنچه که مى بینیم در طلبش هستى بى نیاز کند، چون تو الان مانند ما محتاج به بازار رفتن و تحصیل معاشى، اگر راستى پیغمبرى و با خداى تعالى ارتباط دارى اینکار که مى گوئیم بکن تا ما به مقام و منزلت تو پى ببریم.

رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم) فرمود: من اینکار را نمى کنم، و هرگز از پروردگار خود چنین چیزهائى درخواست نمى نمایم، و به چنین چیزهایى هم مبعوث نشده ام، بلکه خداوند مرا به عنوان بشیر و نذیر مبعوث کرده اگر قبولم کردید همان پذیرفتنتان حظتان در دنیا و آخرت خواهد بود، و اگر مرا رد نمودید من در برابر امر خدا صبر مى کنم تا خدا میان من و شما داورى کند.

گفتند: پس آسمان را به زمین بینداز تو که مى گوئى پروردگارت اگر بخواهد مى تواند اینکار را بکند، و ما به هیچ وجه به تو ایمان نمى آوریم مگر اینکه آسمان را به زمین بیندازى، رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم) فرمود: این با خدا است اگر بخواهد بکند، و شما را در زیر آن خرد سازد.

گفتند: اى محمد خداى تو مى داند که ما تصمیم گرفته ایم همچنان با تو بنشینیم، و هر چه خواستیم سؤال کنیم تا آنکه نزد تو (ملکى ) را بفرستد و تو را از توطئه و تصمیم ما خبر دهد و آنچه را هم که مى خواهد با ما انجام دهد بتو اعلام بدارد، و اگر به آنچه که آورده اى ایمان نمى آوریم، براى این است که به ما گفته اند که این حرفها را مردى به نام رحمان از اهل یمامه به تو درس مى دهد و ما هم به خدا سوگند هرگز زیر بار رحمان یمامه اى نخواهیم رفت، و ما دیگر عذر و بهانه اى براى تو باقى نگذاشته ایم، اى محمد (صلى اللّه علیه و آله و سلم) متوجه باش که به خدا سوگند دست بردار از تو نیستیم، تا تو را به خاطر آنچه به ما کردى نابود کنیم، و یا تو ما را نابود سازى، سخنگوى ایشان گفت: هرگز به تو ایمان نمى آوریم تا آنکه خدا و ملائکة را یکجا برایمان نیاورى.

وقتى این حرف را زدند رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم) برخاست و عبداللّه بن ابى امیه هم با او برخاست و گفت: اى محمد (صلى اللّه علیه و آله و سلم) قومت پیشنهادهائى کرده اند نپذیرفتى از تو براى خود چیزهائى خواسته اند تا بدان وسیله منزلت و مقام ترا نزد خدا بدانند انجام ندادى، در آخر از تو خواستند تا آن عذابى که با آن تهدیدشان مى کنى بیاورى آن را هم نیاوردى اینک به تو بگویم که به خدا سوگند هرگز به تو ایمان نمى آورم چه، اگر نردبانى به آسمان بگذارى و از آن بالا روى، و من با چشم خود ببینم که بر فراز آسمان شدى آنگاه نسخه اى باز با خود بیاورى و چهار فرشته هم با تو بیایند و شهادت دهند که آنچه مى گوئى حق است، به خدا سوگند اگر این را هم بکنى گمان مى کنم که تصدیقت نکنم.

این را گفت و رفت، رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم) اندوهگین به خانه خود بازگشت، و از اینکه مردم بر خلاف آنچه انتظار داشت با وى مواجه شدند و براى همیشه از پیرویش ماءیوسش کردند تاءسف مى خورد و در اینجا بود که آیه (لن نومن لک ) تا جمله (بشرا رسولا) در باره کلام عبد اللّه بن ابى امیه نازل شد....

مؤلف: آنچه در این روایت در حکایت گفتگوى قریش با رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم) آمده با ظاهر آیات مورد بحث نمى سازد، همچنانکه جوابهائى که در این روایت است از رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم) نقل کرده با جوابهائى که از آن جناب در این آیات آمده تطبیق نمى کند و بیان این ناسازگارى از آنچه که در بیان آیات گذشت دست مى آید.

علاوه بر اینکه در روایات متعددى از طرق شیعه و هم از طرق اهل سنت آمده که سخنگوى قریش که پیشنهادات نامبرده و سؤالها را مى کرده عبد اللّه بن ابى امیه مخزومى برادر ام سلمه همسر رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم) بوده است.

و در الدر المنثور در تفسیر جمله (و نحشرهم یوم القیمة على وجوههم آمده که احمد و بخارى و مسلم و نسائى و ابن جریر و ابن ابى حاتم و حاکم و ابو نعیم در کتاب معرفت وابن مردویه و بیهقى در کتاب اسماء و صفات از انس روایت کرده اند که گفت: شخصى از رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم) پرسید: چطور مردم بر روى خود محشور مى شوند؟ فرمود آن کس که مردم را بر دو پا به راه انداخت نیز مى تواند بر رویشان براه اندازد.

روح چیست؟